Historia Mazur

Najstarsze osadnictwo na Mazurach sięga tysięcy lat wstecz

Najstarsze ślady obecności ludzkiej na terenie Mazur sięgają epoki neolitu (4500–1700 lat p.n.e.). Podczas prac wykopaliskowych w miejscowości Jeziorko odkryto wyroby kamienne z tego okresu. Każda następna epoka pozostawiała coraz więcej śladów. Wyroby z epoki brązu (700–600 r. p.n.e.) i charakterystyczne dla tego okresu kurhany odkryto w Sterławkach Wielkich. Z końca ubiegłej ery znane są pojedyncze kurhany i cmentarzyska kurhanów z Orła, Skorupek i Sterławek Wlk. Na ten okres datowane są również osady obronne budowane na wzniesieniach (Jeziorko, Orło) i osady nawodne (Knis). Po raz pierwszy w źródłach pisanych wspomina mieszkańców tych ziem – Prusów, ok. I w. n.e. Tacyt. Klaudiusz Ptolemeusz zaś mówi już o plemionach pruskich, wymieniając m.in. Galindów.

Prusowie – giną w mrokach wieków

Pierwszymi zaś udokumentowanymi w piśmiennictwie mieszkańcami Mazur były plemiona pruskie, które nigdy nie stworzyły jednolitego państwa z centralną władzą. Nie przeszkadzało to jednak Prusom na łupieżcę wyprawy przeciwko sąsiadującymi państwami – Polsce czy Litwie. Dlatego też polscy książęta, graniczący z pruskimi plemionami organizowali nie tylko wyprawy odwetowe, ale próbowali również podbijać 
te tereny i osadzać tam ludność polską.

W 1226 r. mazowiecki książę Konrad, szukając sojuszników w walce z agresywnymi plemionami Pruskimi, ściąga tu Zakon Krzyżacki. Krzyżacy, wspierani przez polskie rycerstwo, dość szybko rozpoczynają podbój pruskich plemion. Co ważne, podczas walk zakładają w tym regionie twierdze, najpierw drewniane, potem kamienne i murowane. Pozwala to im przetrwać ataki pruskich plemion i czynić dalsze ekspedycje. Prusowie nie budowali obwarowanych miast, byli ludnością wiejską, więc Krzyżakom dość łatwo przychodził podbój kolejnych pruskich plemion. Mimo kilku powstań pruskich, ich świat został praktycznie całkowicie zniszczony w ciągu 100 lat przez rycerzy zakonnych. Krzyżacy, oprócz zamków zakładają również wiele osad wiejskich i miast, do których ściągają osadników głównie z Niemiec. Właśnie z dominacją na tym terenie Zakonu Krzyżackiego datujemy powstawanie najważniejszych miast na Mazurach. Giżycko powstało w 1437 r., Mikołajki w 1444 r., Węgorzewo w 1398 r., Kętrzyn 1329 r., Szczytno 1360 r.

Mimo wcześniejszych deklaracji, Zakon Krzyżacki nie przekazuje Polsce podbitych ziem pruskich, ale tworzy tu swoje własne państwo zakonne.

Polska odzyskuje Mazury

W 1525 roku Prusy Książęce, w których skład wchodziły Mazury, stały się lennem Królestwa Polskiego. Okres ten sprzyjał rozwojowi kultury polskiej na Mazurach. Od XIV wieku na te ziemie napływali osadnicy z Mazowsza i Kujaw, szukający lepszych warunków życia. Zakładali oni wsie, rozwijając rolnictwo, rybołówstwo i leśnictwo. Z czasem język i kultura polska zdominowały ten region, dając początek grupie etnicznej znanej jako Mazurzy.

Region dzieli się na Warmię i Mazury

W 1374 roku z części ziem podbitych przez Krzyżaków papież wydzielił teren Warmii podległy bezpośrednio biskupowi. Mazury pozostały pod władaniem krzyżackim. Momentem zwrotnym w historii Mazur był rok 1525, kiedy to wielki mistrz krzyżacki Albrecht Hohenzollern dokonał sekularyzacji i likwidacji państwa krzyżackiego. W jego miejsce powstały Prusy Książęce oraz wchodzące doń Mazury. Gdy Albrecht Hohenzollern przeszedł na luteranizm w Prusach zapanował protestantyzm i katolickie praktyki zostały zakazane. Zaś Warmia pozostała katolicka. W kościołach warmińskich panował barokowy przepych, zaś wystrój ewangelickich kościołów był skromny. Warmię wyróżniają przydrożne kapliczki. Na protestanckich Mazurach ich nie stawiano. Na Warmii budowano niewielkie dworki i zamki biskupie. Mazury mogą się pochwalić wspaniałymi pałacami i krzyżackimi zamkami. Warmia posiada stare średniowieczne miasteczka z charakterystycznym średniowiecznym układem architektonicznym. Zaś Mazury mają głównie osadnictwo wiejskie. Warmię i Mazury dzieli kulturowe dziedzictwo, wynikające przede wszystkim z różnicy w wyznaniu religijnym.

Dwa niewielkie średniowieczne miasteczka warmiński Reszel i mazurska Święta Lipka położone są w odległości zaledwie 6 km od siebie. Te 6 km stanowi fragment historycznej granicy między Warmią i Mazurami. Reszel to miasteczko z XIV wieku z oryginalnym układem ulic i placów w centrum.

Jakie są więc granice Mazur i jak rozpoznać czy jesteśmy na Mazurach czy już na Warmii? 

Z historycznego, kulturowego i tradycyjnego punktu widzenia Mazury sięgają na północy (w granicach Polski) do Węgorzewa i Gołdapi. Na wschodzie do Olecka, Ełku i Białej Piskiej. Na południu do Nidzicy i Działdowa, a na zachodzie do Olsztynka i Ostródy. Jednak wiele przygranicznych terenów cały czas spiera się do jakiego regionu kulturowo i historycznie należy. Rozbiory Polski w XVIII wieku oddały Mazury pod panowanie pruskie. Władze pruskie prowadziły politykę germanizacyjną, dążąc do zlikwidowania polskiej kultury i języka. W XIX wieku narodził się ruch narodowy mazurski, którego celem było zjednoczenie z Polską. Mazurzy aktywnie uczestniczyli w powstaniach narodowych i plebiscycie na Warmii i Mazurach 
w 1920 roku.

Po I wojnie światowej, w wyniku przeprowadzonego plebiscytu, niewielka część Mazur powróciła do Polski. Pozostały, znaczny obszar regionu pozostał jednak w granicach Niemiec do 1945 roku, kiedy to po II wojnie światowej całe Mazury zostały ponownie włączone do Polski. Historia Mazur pozostawiła bogate dziedzictwo kulturowe, widoczne w lokalnej architekturze, muzyce, folklorze i kuchni. Do najważniejszych zabytków należą m.in. zamki krzyżackie w Mrągowie, Reszlu i Nidzicy, kościoły drewniane z okresu baroku i XIX wieku, a także liczne skanseny prezentujące tradycyjne życie na wsi.

Mazury w czasie II w.ś.

Jak doskonale wiemy, region Mazur pozostał po I wojnie światowej w granicach państwa niemieckiego. Jednak Prusy od Rzeszy dzielił spory skrawek terenu polskiego ciągnącego się do Gdyni. Właśnie ten brak połączenia Prus z Niemcami był jednym z problemów terytorialnych, które w końcu doprowadziły również do agresji Niemiec na Polskę. W czasie II wojny światowej Niemcy zbudowali na Mazurach wiele obiektów militarnych i obronnych. Natomiast w 1942 r., podczas agresji Niemiec na ZSRR Adolf Hitler ulokował nawet swoją kwaterę wojenną na Mazurach, w Wilczym Szańcu. Zresztą swoje siedziby mieli tu również najwyżsi rangą dygnitarze III Rzeszy – Goering, Bormann, Himmler. 

Mazurzy, podobnie jak podczas I wojny światowej, tak i w czasie trwania ostatniego konfliktu światowego, byli wcielani do armii niemieckiej. Mimo iż bardziej czuli się Mazurami czy nawet Polakami niż Niemcami. Kiedy w 1945 r. Rosjanie zdobywali teren Prus, Mazurzy padali ofiarą represji. Zdecydowana większość z nich uciekała na zachód przed Armią Czerwoną z obawy o swoje życie. Ci, którzy pozostali, z reguły byli po wojnie i tak zmuszani do wyjazdu do Niemiec i traktowani jako czynnik obcy narodowościowo dla Polaków. Pozostałych po nich miasteczka, wsie i wiejskie, tradycyjne cmentarze.

Od 1945 r. Mazury ponownie znajdują się w granicach Polski. I chociaż właściwie nie żyją już tu rdzenni mieszkańcy tych ziem – Mazurzy, nadal kultywowane są tradycje i historia tego regionu oraz dawnych mieszkańców. Można je poznać w licznych skansenach, muzeach czy na zamkach, które zlokalizowane są na Mazurach.